شهادت در دادگاه به عنوان یکی از ادله اثبات دعوی هم در مسائل حقوقی و هم در مسائل کیفری کاربرد دارد. شهادت در معنای عام، اخبار فرد نزد مرجع قضاوتی از دیده ها یا شنیده ها یا سایر آگاهی هایی است که بصورت اتفاقی یا به درخواست یکی از اصحاب دعوی از موضوعی پیدا کرده است.از آنجا که شهادت بیان واقعه ای است که شاهد آن را دیده یا شنیده است از همین رو شاهد باید آنچه که دیده یا شنیده است را در محضر قاضی بیان کند و از بیان آنچه که استنباط یا احساس کرده ، بپرهیزد زیرا آنچه که از شاهد می خواهند ، مسموع او است نه عقیده او ، و اظهار عقیده درباره ی مسموع شاهد با قاضی است. شهادت از منظر مکان ادای آن به دو دسته تقسیم می شود که عبارتند از:
ا- شهادت در دادگاه :بنابر ماده ۶۰قانون آئین دادرسی مدنی حسب القاعده رسیدگی به دلایل ( که شهادت هم از آنهاست ) در دادگاه به عمل می آید.
۲- شهادت در خارج از دادگاه : شهادت گواهانی که باید در دادگاه گواهی دهند ولی به طور استثنا مانند معذور بودن گواه از حضور در دادگاه و به عللی دیگر که دادگاه مقتضی بداند ( ماده ۴۱۰ قانون آئین دادرسی مدنی ) شهادت آنان در خارج از دادگاه استماع می شود.
شرایط شاهد برای شهادت در دادگاه
قانونگذار در ماده ۱۵۵ قانون آ.د.ک و در مواد ۱۳۱۳ و ۱۳۱۴ قانون مدنی به ذکر شرایط شاهد برای شهادت در دادگاه نموده است. بدین صورت که در ماده ۱۵۵ ق .آ.د.ک آمده است : « در مواردی که قاضی به شهادت به عنوان دلیل شرعی استناد می نماید لازم است شاهد دارای شرایط زیر باشد :
۱-بلوغ ۲- عقل ۳- ایمان ۴- طهارت مولد ۵- عدالت ۶- عدم وجود انتفاع شخصی برای شاهد یا رفع ضرر از او ۷- عدم وجود دشمنی بین شاهد و طرفین دعوا ۸- عدم اشتغال به تکدی و ولگردی ».
و همچنین در ماده ۱۳۱۳ قانون مدنی چنین مقرر شده : « که در شاهد بلوغ ، عقل ، عدالت ، ایمان و طهارت مولد شرط است .
تبصره ۱ : عدالت شاهد باید با یکی از طرق شرعی برای دادگاه احراز گردد.
تبصره ۲: شهادت کسی که نفع شخصی به صورت عین یا منفعت یا حق رد دعوا داشته باشد و نیز شهادت کسانی که تکدی را شغل خود قرار دهند پذیرفته نمی شوند. » و نیز به موجب ماده ۱۳۱۴ قانون مدنی : « شهادت اطفالی را که به سن ۱۵ سال نرسیده اند فقط ممکن است مزید اطلاع استماع نمود مگر در مواردی که قانون شهادت این قبیل اطفال را معتبر شناخته است».
شهادت خویشاوندان
عدم وجود رابطه خویشاوندی بین شاهد و مشهود له ( شخصی که به نفعش شهادت داده می شود ) از جمله شرایط مقرر برای شاهد نمی باشد ، اما این سوال مطرح است که آیا وجود چنین رابطه ای نباید در مواقع پذیرش شهادت به منظور جلوگیری از شهادت ناحق مد نظر قرار گیرد ؟ در قانون آیین دادرسی مدنی یکی از موقعیت هایی که شاهد را در معرض اتهام قرار می داد ، قرابت او با یکی از دوطرف دعوا بود. بند ۱ از ماده ۴۱۳ قانون آیین دادرسی مدنی ، وجود قرابت نسبی یا سببی تا درجه ی سوم از طبقه دوم را مانع پذیرش شهادت و نفوذ آن در دعوا می ساخت و قرابت را از موارد جرح شاهد قرار داده بود . این قاعده چنان اصولی می نمود که از سال ۱۳۱۸ تا سال ۱۳۷۹ ثابت ماند . قانون ۱۳۷۹ آیین دادرسی مدنی صلاحیت شاهد و موارد جرح او را به امور کیفری احاله کرد ، در حالیکه در ماده ۱۵۵ آیین دادرسی کیفری نداشتن قرابت در شرایط شاهد نیامده است .
دکتر شمس می گوید درست است که نبودن قرایت از شرایط گواه نیست ولی به موجب ماده ۱۵۴ قانون جدید آیین دادرسی کیفری « قاضی قبل از شروع به تحقیق … درجه ی قرابت نسبی یا سببی شاهد … را نسبت به طرفین پرونده … سوال می نماید.» بنابراین اگرچه وجود قرابت از موارد جرح نیست اما وجود این رابطه می تواند در ارزش و تاثیر گواهی که به موجب ماده ۲۴۱ قانون جدید تشخیص آن با دادگاه است ، موثر باشد. اما در مورد شهادت همسر باید گفت شهادت شوهر له یا علیه زنش و شهادت زن له یا علیه شوهرش پذیرفته می شود .
تعداد شهود در دادگاه
یکی از مسائل مهم شهادت در دادگاه تعداد شهود است لذا برخی عدد را جزء شرایط شاهد معرفی کرده اند. به طور کلی موضوع شهادت به دو قسم تقسیم می شود:
۱-حق الله که دارای جنبه عمومی است و دو قسم می باشد :
الف ) زنا به شهادت چهار مرد عادل ثابت می شود. همچنین در لواط و مساحقه نیز وجود چهار شاهد مرد عال لازم است البته زنا با شهادت سه مرد و دو زن با شرایط احصان ثابت می شود که موجب سنگسار بر محصن است و هرگاه دو مرد و چهار زن گواهی دهد مجازات ، شلاق است .
ب) به جز زنا جنایاتی که موجب حد است مانند شرب خمر ، سرقت ، قذف و همچنین آنچه که موجب حد نیست مانند زکات ، خمس ، کفارات و نذر بواسطه شهادت دو نفر شاهد مرد ثابت می گردد.
۲- حق الناس که جنبه خصوصی دارد و دارای سه مرتبه است :
الف) اموری که بواسطه شهادت دو مرد عادل ثابت می شود مانند طلاق، وصیت ، وکالت ، خلع و نسب و همچنین حق الناس غیر مالی مانند اسلام ، بلوغ ، جرح .
ب) آنچه که بواسطه ی دو شاهد مرد و یا یک شاهد مرد و دو شاهد زن و یا یک مرد و قسم مدعی ثابت می شود مانند : قرض ، دیون ، اموال ، جنایتی که موجب دیه باشد و به طور کلی هر آنچه مال و یا مقصود از آن مال باشد. شهادت زنان در اموال و دیون هر گاه به همراهی مردان یا به انضمام قسم باشد پذیرفته می شود.
ج) آنچه که بواسطه ی زنان به تنهایی یا همراه مردان ثابت می شود مانند : ولادت ، عیوب باطنی زنان .
