طبق ماده ۱۰۰ قانون ساخت و ساز، تفکیک اراضی و مالکیت عمرانی یک محدوده در منطقه شهری یا حریم آن بدون داشتن پروانه یا مجوز ساختِ بنا غیرقانونی است و مجازاتی را در پی دارد، که در ادامه به نقد این موارد برای آگاه شدن از مجازات ساخت و ساز بدون مجوز می‌پردازیم. کمیسیون ماده ۱۰۰ شهری با وضع این قانون به اطلاع عموم رسانده است که چنین حکمی برای حدود شهری، محدوده و یا حریم شهر برقرار است. لذا در خصوص ساختمان‌ها و املاکی که در مناطق خارج از محدوده شهری ساخته می‌شوند قوانین و مجازات دیگری وضع شده که مبتنی بر تبصره ۲ از بند سوم ۹۹ قانون شهرداری به آنها پرداخته می‌شود. احداث بنا در حریم قانونی نواحی شهری اعم از جاده‌ها، راه آهن‌ها، خطوط فشار برق، فرودگاه‌ها در صورت برچسب خوردن به عنوان ساختمان بدون پروانه منجر به تخریب و رفع اثر خواهد شد.
متقابلا در صورتی که احداث چنین مجموعه‌هایی در نواحی غیر شهری و حاشیه حریم‌ها باشد و از نوع متحد ثانی باشد و همچنین احداث آنها ملزم به اخذ پروانه از سوی مجع تعیین شده باشد و از تاسیسات غیر شهرکی به حساب آید، به این صورت که برای رفع نیازهای عمومی، تجاری، تفریحی و نیز اقتصادی و سایر عناوین تعریف شود، طبق بند ۲ از ماده ۸ آیین نامه که در راستای استفاده از اراضی احداث بنا و تأسیسات در نواحی خارج از محدوده قانونی که حریم شهرها مصوب ۱۳۵۵ است، بررسی می‌شود.
البته شایان ذکر است که بررسی و پرداختن به مسائل مقدار و کیفیت تخلف در مورد بنای املاک فاقد پروانه کسب، توسط هیأتی که متشکل از پنج نفر از نمایندگان استانداری، انجمن استان اداره کل مسکن، شهرسازی اداره کل کشاورزی و منابع طبیعی و معادن هستند، اجرا می‌شود. در چنین شرایطی حداقل کسب سه رأی همسو برای اجرای یک قانون نیاز است. از سوی دیگر کمیسیون باید در بازه زمانی حداکثر دو ماه (از تاریخ توقف عملیات ساختمانی یا اعلام تخلف مکلف) نظر خود را به دادگاه مربوطه ارائه دهد.
در خصوص احداث ملک در محدوده شهری که پروانه ساخت آنها پس از تصویب نقشه کل شهر صادر شده، تصمیمات را طبق درخواست شهرداری، کمیسیون‌های متشکل از نماینده وزارت کشور به انتخاب وزیر کشور یکی از قضات دادگستری به انتخاب وزیر دادگستری و همینطور یکی از اعضای انجمن شهر به انتخاب انجمن شورای اسلامی شهر، تعیین می‌شود. در این حالت کمیسیون نظر خود را به جمعی با حضور نماینده شهرداری اعلام می‌کند؛ این اعلامیه تنها جنبه ادای شرح دارد و جمع مذکور حق نظر و رای را دارا نیست. بر اساس لایحه کتبی ذی نفع اگر وصول برای ظرف مدت یک ماه اجرا شده باشد، تصمیم مقتضی اتخاذ می‌شود.
کاملا مشخص است که تصمیم کمیسیون نمی‌تواند از دو حالت تخریب و یا اخذ جریمه خارج باشد؛ اما اینکه کدام یکی از این دو مورد برای مجازات ساخت و ساز بدون مجوز عملی شود همانطور که ذکر شد، بستگی به شرایط مربوطه دارد. در صورتی که ملک بنا شده در تداخل با اصول شهرسازی، فنی و بهداشتی باشد، مبتنی بر حکم تخریب مستفاد از صدور تبصره یک ماده ۱۰۰ قانون شهری، تصمیم کمیسیون بر تخریب ملک خواهد بود. تصمیم صدور و اخذ جریمه نیز طبق مستفاد از تبصره ۴ ماده ۱۰۰ قانون شهری در شرایطی که اصول و مسائل فنی، بهداشتی و شهرسازی رعایت شده باشد؛ کمیسیون قادر است به وسیله صدور رأی اخذ جریمه به ازای هر متر مربع از ملک جریه به مقدار یک دهم ارز معاملاتی ملک و یا یک پنجم مقدار سرقفلی ملک در حالتی که ساختمان مذکور ارزش سرقفلی داشته باشد، است. البته در چنین حالتی هر کدام از موارد که ارزش بیشتری از ذی نفع داشته باشد، صدور برگ پایان ساختمان به شهرداری اعلام می‌شود. بنابراین مجازات ساخت و ساز بدون مجوز طبق مفاد قانون شهری در دو حالت اخذ جریمه و تخریب یا رفع اثر اجرا می‌شود.
قانونی که درباره مجازات ساخت و ساز بدون مجوز مطرح شده است: تبصره ۱ ماده ۱۰۰ قانون شهرداری: 《در مواردی که عملیات ساختمانی بدون پروانه مخالف مفاد پروانه انجام شده باشد، کمیسیون موضوع این قانون با احراز این که اصول شهرسازی یا فنی یا بهداشتی در ساختمان احداثی رعایت نشده است، می‌تواند قلع تأسیسات و بناهای خلاف مشخصات مندرج در پروانه را طی تشریفاتی مورد حکم قرار دهد. با توجه به مراتب، رأی کمیسیون مبنی بر قلع تأسیسات احداثی باید متضمن اعلام عدم رعایت اصول سه گانه مذکور در ساختمان احداثی باشد.》
