حتما تا به امروز کلیدواژه دفاع مشروع به گوش شما خورده است، اما شاید هیچگاه به دنبال معنی دقیق آن نرفته باشید. به همین دلیل در این مقاله گروه وکلای دادگستری ره جویان عدالت ابتدا تعریفی از آن ارائه می دهد و سپس برخی نکات کلیدی در این باره بیان می کند.
دفاع مشروع چیست؟
در تمامی نظام های حقوقی دنیا برخی از عوامل وجود دارند که توجیه کننده جرم هستند. برای مثال در حقوق کیفری اشخاص حق دارند در صورت حمله دیگری از خود یا دیگران دفاع کنند. ولی توجه داشته باشید که در صورتی می توان نام آن را دفاع مشروع گذاشت که فرد هیچ راه دیگری برای دفع آن خطر از خود نداشته باشد. برای درک بهتر این مفهوم به مثال زیر توجه کنید. شخصی به شما حمله می کند و قصد دارد تا به سر شما ضربه ای وارد کند. شما برای جلوگیری از این عمل ضربه ای به پای او وارد می کنید در حالی که امکان فرار یا انجام عمل دیگر برای جلوگیری از ورود ضربه به خود را ندارید و او آسیب جدی می بیند. درست است که این عمل شما جرم محسوب می شود. ولی چون برای دفع خطر از خودتان انجام شده است، مجازاتی ندارد.
بررسی این مفهوم در ماده ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی:
براساس این ماده قانونی اگر خطر و تهدید علیه نفس، عرض، مال، ناموس و آزادی تن باشد، دفاع افراد از خود را می توان مشروع دانست. در ادامه توضیحاتی در مورد هر یک از موارد فوق ارائه می دهیم. نفس در ماده قانونی ۱۵۶ به چه معناست؟ مثالی که در مطالب فوق زدیم، مصداق نفس افراد است. یعنی شامل خطراتی می شود که در برگیرنده سلامت جسمانی و بدنی افراد است. عرض در لغت نامه به معنای آبرو است. اگر خطری متوجه شرف، آبرو و حیثیت شما شود، می توانید از خود دفاع کنید.
یکی از رایج ترین موارد در بحث دفاع مشروع خطری است که متوجه مال افراد می شود. اگر شما حس کردید که کسی برای مثال می خواهد اموالتان را بدزدد و راه دیگری برای دفع این مشکل ندارید، می توانید از روش دفاع مشروع بهره ببرید. مورد بعدی بیشتر خطراتی را در برمی گیرد که ارتباط مستقیمی با عصمت و پاکدامنی افراد دارد. آخرین مورد نیز زمانی مطرح می شود که فردی در حبس گیر افتاده است و برای آزادی تن خود دست به دفاع می زند.
شرایط لازم برای تحقق دفاع مشروع
در ادامه در ماده ۱۵۶ چهار شرط نوشته شده است که ما به زبان ساده تر در ادامه آورده ایم. در واقع قانونگذار معتقد است که در صورتی که تمامی این چهار مورد تحقق پیدا کنند، دفاع مشروع محقق می شود.
- رفتار ارتکابی ضرورت داشته باشد. به بیان ساده تر فرد نتواند از هیچ راه دیگری برای دفع خطر بهره ببرد.
- دفاعی که فرد انجام می دهد مستند به دلایل و قرائن معقول و خوف عقلایی باشد.
- فرد در به وجود آمدن آن خطر تقصیری نداشته باشد. به بیان دیگر اقدام آگاهانه ای انجام نداده که نتیجه اش به وجود آمدن آن خطر باشد.
- کمک گرفتن از پلیس و یا افراد دیگر در آن زمان ممکن نباشد و فرد چاره ای به جز مداخله شخصی برای دفع خطر نداشته باشد.
آیا دفاع از دیگران نیز زیر مجموعه دفاع مشروع است؟
در تبصره اول ماده ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی آمده است که در ۴ حالت می توان دفاع از دیگران را زیر مجموعه دفاع مشروع دانست.
- فرد از نزدیکان شما باشد.
- مسئولیت دفاع از آن فرد با شما باشد.
- فرد ناتوان باشد و خود توانایی دفع خطر را نداشته باشد.
- خود تقاضای کمک کند یا در وضعیتی باشد که که توانایی استمداد نداشته باشد.
اثبات عدم رعایت شرایط دفاع بر عهده کیست؟
در دومین تبصره ماده ذکر شده آمده است که در صورتی که اصل دفاع محرز اما در مورد رعایت شرایط آن تردید وجود داشته باشد، مهاجم (کسی که در مقابل او دفاع صورت گرفته است) باید عدم رعایت شرایط را خودش اثبات کند.
پیوند دفاع مشروع و دیه:
در بحث دفاع مشروع فرد نباید دیه بپردازد به جز مواردی که دفاع برای دفع تهاجم فرد دیوانه انجام شده است که در این شرایط نیز دیه از بیت المال پرداخت می شود.
آیا مقاومت در برابر قوای انتظامی مصداق دفاع مشروع است؟
در ماده ۱۵۷ قانون مجازات اسلامی نکات مهمی در اینباره نگاشته شده است. به طور کلی مقاومت در برابر نیروی انتظامی را نمی توان مصداق دفاع مشروع دانست. ولی در صورتی که قوای نامبرده از حدود وظیفه خود خارج شوند، دفع خطر و دفاع مشروط امکان پذیر است.
نکاتی مهم در مورد ماده ۱۵۸:
در برخی از مواقع ممکن است مواردی در قانون جرم محسوب شود. ولی قابل مجازات نباشد. در متن ماده این موارد ذکر شده است:
- ارتکاب رفتاری که به حکم و اجازه قانون است.
- ارتکاب رفتار برای اجرای قانون اهم لازم باشد.
- ارتکاب رفتار به دستور مقام قانونی باشد و خلاف شرع نباشد.
- اقداماتی که والدین و سرپرستان برای تادیب انجام می دهند.
- حوادث ناشی از عملیات ورزشی در صورتی که سبب حوادث نقض مقررات آن ورزش و قوانین شرعی نباشد.
- عملیات جراحی که با رضایت انجام شده و موازین فنی و علمی در آن رعایت شده است. توجه داشته باشید که در موارد فوری اخذ رضایت واجب نیست.
